30 тамыз – Конституция күніне орай Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік басқару академиясы мемлекеттік саясаттың ұлттық мектебінің ассистенті, заңгер, халықаралық құқық магистрі Әйгерім Құсайынқызымен Қазақстанның Ата заңының маңыздылығы мен реформалары жайлы әңгіме өрбіттік, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
El.kz: 30 тамыз – Конституция күні. Ел тарихында бұл күннің маңызы қандай?
Әйгерім Құсайынқызы: Конституция күні-бұл біздің қоғам үшін мемлекеттік егемендіктің, құқық үстемдігінің және әрбір азаматтың құқығы мен бостандықтарын қорғаудың негізгі қағидатын бейнелейтін маңызы мереке. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституция біздің қазіргі құқықтық жүйеміздің және мемлекет институтының негізін қалады. Ол тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет құру жолын анықтады, онда әрбір азамат лайықты өмір сүруге және өз әлеуетін жүзеге асыруға құқылы. Бұл күн бізге заңдарды сақтаудың маңыздылығын, адам құқықтарын құрметтеуді және барлығына әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ету үшін құқықтық жүйемізді үнемі жетілдіру қажеттілігін еске салады.
El.kz: Конституция тарихында маңызды оқиға болып сақталған айтулы күн қандай?
Әйгерім Құсайынқызы: 2022 жылғы 5 маусымда Қазақстанда Мемлекет басшысының бастамасымен республикалық референдум өткізілді. Бұл референдум ел дамуында маңызды рөл атқарды, өйткені ол Қазақстанның саяси реформалары процесінде шешуші сәт болды. Референдум билікті орталықсыздандыруды, демократиялық процестерді күшейтуді және басқаруды жақсартуды көздейтін Конституцияға өзгерістер енгізуге бағытталған. Түзетулердің ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының рөлін нығайту, атқарушы биліктің шоғырлануын шектеу және саяси плюрализмге ықпал ету шаралары болды. Референдумның нәтижелері бұл реформаларды жұртшылық қолдағанын көрсетті, бұл үлкен саяси және әкімшілік орталықсыздандыруға үлкен сұранысты көрсетеді. Бұл өзгерістер жедел басқаруға, аймақтардың мүдделерін жақсырақ көрсетуге және демократиялық институттардың нығаюына әкеледі деп күтіліп отыр. Референдум деректері қоғамдық тартымдылықты және өзгерістерге нақты мандатты көрсетті. Осы оқиғаның Қазақстанның болашағын неғұрлым инклюзивті және тиімді басқару жағына қалыптастыру үшін Қазақстан Президентінің 2022 жылы референдум ұйымдастыру туралы шешімі, алдыңғы референдумнан 27 жыл өткен соң, биліктің заңдылықты нығайтуға және ұсынылған конституциялық өзгерістерге кең қоғамдық қолдауды қамтамасыз етуге ұмтылысы туралы куәландырды. Саяси жүйені жаңғыртуға, демократияны күшейтуге және биліктің ашықтығын арттыруға басты назар аударылды. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев референдум-халық үшін билік өкілеттіктерін қайта бөлуді, азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейтуді және президенттік өкілеттіктерді шектеуді қамтитын Конституциядағы ұсынылған өзгерістерді мақұлдау және өз еріктерін білдірудің ең тиімді тәсілі екенін атап өтті.
Сондай-ақ бұл шешім халықтың неғұрлым маңызды реформаларға деген сұранысына жауап беруді және азаматтардың саяси процестерге қатысуын күшейтуді көрсетті, бұл әсіресе елде жаппай наразылықтар мен тәртіпсіздіктер болған 2022 жылғы қаңтардағы оқиғалардан кейін өзекті болды. Осылайша, референдум өзгерістерді бекіту құралы ғана емес, сонымен қатар демократия институттарын нығайтуға және мемлекеттік басқару сапасын жақсартуға бағытталған Қазақстанның саяси дамуының жаңа кезеңінің басталуына сигнал болды.
El.kz: Конституцияға референдум арқылы енген нақты өзгерістерді атай аласыз ба?
Әйгерім Құсайынқызы: Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы конституциялық реформа барлық мемлекеттік модельді кешенді трансформациялауға бағытталғанын атап өтті. Бұл басқарудың суперпрезиденттік формасынан билік әртүрлі мемлекеттік институттар арасында бөлінген теңдестірілген жүйеге көшуді және азаматтық қоғамның рөлін күшейтуді білдіреді.
Конституцияның негізгі өзгерістері:
- Президенттік өкілеттіктердің төмендеуі; Негізгі өзгерістердің бірі президенттік өкілеттіктерді шектеу болды. Президенттің қызмет ету кезінде саяси партияның мүшесі болуға құқығы жоқ, бұл Мемлекет басшысының саяси бейтараптығын сақтауға мүмкіндік береді;
-Президенттің жақын туыстарына жоғары мемлекеттік лауазымдарды атқаруға тыйым салатын өзгерістер енгізілді, бұл елді басқаруға отбасылық-кландық Ықпал етудің алдын алуға бағытталған.
- Парламенттің рөлін күшейту. Конституцияның жаңа редакциясында Парламентке атқарушы билікті қалыптастыру мен бақылауда анағұрлым маңызды рөл беріледі. Бұл мәжілістің (Парламенттің төменгі палатасының) өкілеттіктерін кеңейтуді, мысалы, негізгі мемлекеттік лауазымдарға кандидатураларды бекітуді қамтиды.
- Парламент Конституциялық соттың төрағалары мен судьяларын бекіту құқығына ие болды, бұл оның сот билігіне әсерін күшейтеді. - Конституциялық Соттың енгізілуі. Ең маңызды жаңалықтардың бірі — 1995 жылы жойылған Конституциялық сотты қалпына келтіру. Бұл азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау және заңның үстемдігін қамтамасыз ету үшін маңызды қадам болды.
- Жергілікті өзін-өзі басқаруды нығайту. Реформа сонымен қатар билікті орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқаруды нығайту және азаматтардың жергілікті басқаруға қатысуын кеңейту шараларын қамтиды. Бұл, атап айтқанда, әкімдерді (өңір басшыларын) сайлау жүйесіндегі өзгерістерден көрінеді, бұл жергілікті биліктің халыққа есеп беруін күшейтеді.
- Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту. Енгізілген түзетулер адам құқықтары мен азаматтық бостандықтарды қорғауды жақсартуға бағытталған. Судьялардың тәуелсіздігі күшейтілді, жеке адамның құқықтарын қорғаудың қосымша кепілдіктері енгізілді және азаматтардың конституциялық сотқа жүгіну мүмкіндіктері кеңейтілді.
2022 жылы Қазақстан Конституциясына түзетулер енгізілгеннен кейін азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуы едәуір кеңейді, бұл елді демократияландыру процесіне әсер етті.
Негізгі өзгерістердің бірі әкімдерді (өңірлер мен ауылдық округтер басшыларын) тікелей сайлауды енгізуді қамтитын жергілікті өзін-өзі басқаруды күшейту болды.
Бұл жаңалық Халыққа жергілікті биліктің таңдауына тікелей әсер етуге мүмкіндік берді, осылайша олардың қоғамға есеп беруін күшейтті.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «біз елімізде демократияны дамытуда маңызды қадам жасап жатырмыз. Қазақстан тарихында тұңғыш рет біз ауылдық округ әкімдерінің тікелей сайлауын енгізіп отырмыз. Бұл жергілікті өзін-өзі басқаруды күшейтуге бағытталған маңызды қадам» деді.
Тағы бір маңызды өзгеріс — азаматтарға өз құқықтарын қорғаудың қосымша тетіктерін ұсынатын Конституциялық сот құру. Енді қазақстандықтар, егер олар Конституцияға қайшы келсе, нормативтік-құқықтық актілерге шағымдана алады, бұл елдегі демократияның құқықтық негіздерін нығайтады. Саяси құқықтардың кеңеюі саяси партияларға да әсер етті. Партияларды тіркеуге қойылатын талаптарды жеңілдету (шекті 20 мыңнан 5 мың адамға дейін төмендету) азаматтардың саяси өмірге кеңірек қатысуына жол ашты. Бұл өзгеріс әр түрлі әлеуметтік және саяси топтардың өкілі болатын жаңа партиялардың пайда болуына жағдай жасады, бұл Парламенттегі қоғамның мүдделерін толық көрсетуге ықпал етті.
ЕҚЫҰ сияқты халықаралық ұйымдардың мәліметтері бойынша, бұл өзгерістер мемлекеттік биліктің ашықтығы мен жауапкершілігін арттыруға, сондай-ақ азаматтардың саяси қатысуын арттыруға бағытталған маңызды қадам болды. Байқаушылар өз бағалауларында Қазақстанның демократиялық дамуындағы прогресті, әсіресе азаматтардың мемлекетті басқаруға көбірек қатысуын қамтамасыз ету және парламенттік және жергілікті билік органдарының рөлін күшейту тұрғысынан атап өтті.
El.kz: Конституцияға енген реформалар мен өзгерістер билік тармағына қалай әсер етті?
Әйгерім Құсайынқызы: Қазақстандағы 2022 жылғы конституциялық реформа биліктің өкілді тармағын күшейтуге, тежеу мен тепе-теңдік жүйесін нығайтуға, сондай-ақ мәслихаттардың (жергілікті өкілді органдардың) субъективтілігін арттыруға бағытталған.
Осы мақсаттарға жетуді бағалау айтарлықтай жетістіктерді көрсетеді. Негізгі өзгерістердің бірі Мәжіліс үшін аралас сайлау режимін енгізу болды, бұл заң шығарушы биліктің өкілдігін арттырды. Партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттардың үлесі 100% - дан 70% - ға дейін төмендеді, бұл депутаттардың 30% бір мандатты округтер бойынша сайлауға мүмкіндік берді.
Бұл жаңалық азаматтардың саяси процестерге қол жетімділігін кеңейтіп, олардың өкілдігін жақсартты.
Атап айтқанда, президент Үкіметтің және жергілікті биліктің шешімдерін жою құқығынан айырылды, бұл биліктің басқа тармақтарының тәуелсіздігін күшейтті. Сондай-ақ, Президентке өзінің қызмет ету мерзімі кезінде саяси партияларда қызмет етуге тыйым салатын шектеу қойылды, бұл оның саяси процестерге әсерін әлсіретті. Парламенттің негізгі мемлекеттік лауазымдарға кандидаттарды, соның ішінде Конституциялық соттың төрағалары мен судьяларын бекіту жөніндегі өкілеттіктерін кеңейту маңызды өзгеріс болды, бұл заң шығарушы биліктің атқарушы билікке бақылауын нығайтты.